राज्य सरकारने भोर तालुक्यातील रोहिडेश्वर किल्ल्याला संरक्षित स्मारक म्हणून घोषित केले आहे. पुण्यापासून सुमारे 70 किलोमीटर अंतरावर असलेल्या या किल्ल्याचा इतिहास यादव काळापासून सुरू होतो. 1666 मधील पुरंदरच्या तहात हा किल्ला मुघलांच्या ताब्यात गेला होता. मात्र, 24 जून 1670 रोजी छत्रपती शिवाजी महाराजांनी हा किल्ला पुन्हा जिंकला. या घोषणेमुळे किल्ल्याच्या संवर्धनाला चालना मिळणार आहे.
किल्ल्याची वैशिष्ट्ये आणि इतिहास
रोहिडेश्वर किल्ल्याला तीन प्रवेशद्वारे आहेत, जी एकमेकांना काटकोनात आहेत. किल्ल्याच्या तटबंदीवर सहा बुरुज आणि अनेक पाण्याच्या टाक्या आहेत. राज्य पुरातत्त्व विभागाचे सहायक संचालक विलास वहाणे यांनी सांगितले, “संरक्षित स्मारकाचा दर्जा मिळाल्याने किल्ल्याच्या प्राचीन रचनेचे जतन करणे शक्य होईल. यापूर्वी हा किल्ला भोर संस्थानच्या पंत सचिव कुटुंबाच्या व्यवस्थापनाखाली होता.”
प्रसिद्ध इतिहासकार पांडुरंग बलकवडे यांनी बोलताना सांगितले, “छत्रपती शिवाजी महाराजांनी स्वराज्याची स्थापना करताना जिंकलेल्या पहिल्या किल्ल्यांपैकी हा एक आहे. पुणे आणि सातारा जिल्ह्याच्या सीमेवर असलेला हा किल्ला रणनीतिकदृष्ट्या महत्त्वाचा आहे. किल्ल्याच्या पायथ्याशी राहणाऱ्या सरदार कुटुंबांनी त्याच्या व्यवस्थापनात मोठे योगदान दिले.”
संवर्धनाची गरज आणि आव्हाने
2023 मध्ये किल्ल्याजवळील भिंत कोसळली होती. बुरुजांवर अनेक ठिकाणी भेगा पडल्या आहेत. भोर तालुक्यातील मुसळधार पाऊस आणि जोरदार वारे यामुळे किल्ल्याकडे जाणाऱ्या मार्गावरील दगडी रस्ता आणि चुना-दगडाची तटबंदी कोसळली आहे. बलकवडे म्हणाले, “या किल्ल्याचे संवर्धन खूप आधीच व्हायला हवे होते. अनेक इतिहासप्रेमींनी स्वतःहून किल्ल्याच्या जतनासाठी प्रयत्न केले. आता पुरातत्त्व विभागाला मोठ्या प्रकल्पांसाठी निधी उपलब्ध होईल.”
किल्ल्यावरील अनोखी वैशिष्ट्ये
रोहिडेश्वर किल्ल्याच्या मुख्य प्रवेशद्वारावर पर्शियन आणि मराठी भाषेतील शिलालेख आढळतात. याशिवाय, किल्ल्यावर खड्ड्यात खोदलेल्या पाण्याच्या टाक्या आहेत, ज्यांचा पाण्यासाठी वापर केला जातो. या टाक्या केवळ या किल्ल्यावरच आढळतात, ज्यामुळे त्याचे ऐतिहासिक महत्त्व वाढते.
इतिहासप्रेमींची अपेक्षा
केशव टेंगले, ज्यांनी अनेक किल्ल्यांवर स्वच्छता मोहिमांमध्ये भाग घेतला आहे, ते टाईम्स ऑफ इंडियां बोलतामा म्हणाले, “किल्ल्याची दुरवस्था पाहून वाईट वाटते. सरकारने किल्ल्यांचे योग्य जतन करावे. प्रत्येक किल्ल्यावर माहिती केंद्र स्थापन करावे, ज्यामुळे तरुण पिढीला त्यांचे ऐतिहासिक योगदान समजेल. रोहिडेश्वर हा जिल्ह्यातील आवडता किल्ला आहे आणि तो रायरेश्वर किल्ल्याशी जोडलेला आहे.”
संरक्षित स्मारकाच्या दर्जामुळे रोहिडेश्वर किल्ल्याचे संवर्धन आणि पर्यटनाला चालना मिळेल. इतिहासप्रेमींसह पर्यटकांना आकर्षित करण्यासाठी सरकारने किल्ल्याच्या परिसरात सुविधा निर्माण कराव्यात, अशी मागणी होत आहे. यामुळे स्थानिक अर्थव्यवस्थेला चालना मिळेल आणि किल्ल्याचा इतिहास नव्या पिढीपर्यंत पोहोचेल. रोहिडेश्वर किल्ल्याला संरक्षित स्मारकाचा दर्जा मिळणे ही मराठा इतिहासाच्या जतनासाठी महत्त्वाची पायरी आहे.
